دوران بین محذوریندوران بین محذورین به معنی تردید در تعلّق تکلیف به گونه‌ای است که مکلف نمی تواند هر دو طرف تکلیف را از راه احتیاط امتثال کند و به دوران بین محذورین، دوران بین فعل و ترک، دوران بین وجوب و تحریم و دوران بین وجوب و حرمت نیز گفته می شود. ۱ - تعریف دوران بین محذوریندوران بین محذورین، از اقسام شبهه مقرون به علم اجمالی، و به معنای شک در الزام به یکی از دو امری است که در اجزا با هم اشتراک نداشته و احتیاط در آنها ممکن نمی باشد، مانند این که علم اجمالی وجود دارد که یک شی ء یا واجب است یا حرام؛ به بیان دیگر، درباره یک شی ء، هم احتمال حرمت و هم احتمال وجوب داده می شود. در دوران بین محذورین مکلف نمی تواند هر دو طرف را از راه احتیاط امتثال کند، زیرا وی نمی تواند هم تارک و هم فاعل یک شی ء باشد بلکه یا فاعل آن است یا تارک آن، مانند این که مکلف علم اجمالی دارد که نسبت به دفن میتی که نمی داند کافر است یا مسلمان یک تکلیف الزامی متوجه او است، اما نمی داند که آن الزام، وجوب دفن است یا حرمت آن؛ و یا برای مثال، نمازگزار می داند که اگر به او سلام شود، تکلیفی نسبت به جواب سلام متوجه او است، اما نمی داند آن تکلیف، وجوبِ جواب سلام است یا حرمت آن. ۲ - اقوال در مورد حکم دوران بین محذوریندر مسئله، پنج دیدگاه وجود دارد: ۲.۱ - اباحه ظاهریگروهی به اباحه ظاهری حکم نموده اند؛ یعنی در جانبی که احتمال وجوب داده می شود، چون دلیل بر تعیین وجود ندارد،در تکلیف وجوبی شک می شود و پس از آن اصل برائت جاری می گردد. و به همین صورت، در جانب احتمال حرمت نیز اصل برائت جاری می گردد. ۲.۲ - تخییر ابتداییگروهی به تخییر ابتدایی فتوا داده اند؛ به این معنا که مکلف در انتخاب یک طرف آزاد است، اما هر طرف را که برگزیند باید تا آخر عمر به آن ملتزم باشد؛ بنابراین، فقط در ابتدا مخیر است؛ برای مثال،در برخورد با میتی که کافر یا مسلمان بودن آن مشکوک است تردید می شود که دفن او واجب است یا حرام؛ اگر مکلف طرف وجوب را اختیار کرده و میت را دفن کند، از آن پس باید در تمام موارد مشابه، طرف وجوب را اختیار کند؛ ۲.۳ - تخییر استمراریبرخی به تخییر استمراری فتوا داده اند؛ یعنی مکلف در انتخاب یکی از دو طرف آزاد است و این تخییر او استمرار دارد؛ به این معنا که هر واقعه ای از وقایع مشابه حکم جداگانه ای دارد و مکلف در هر کدام از آنها مخیر است که جانب حرمت را گرفته و عمل را ترک نماید یا به احتمال وجوب ملتزم شده و عمل را به جا آورد. ۲.۴ - توقف و تخییر عقلی در مقام عملگروهی در مقام عمل، به تخییر عقلی معتقد شده اند، اما از نظر حکم، توقف کرده و به هیچ یک از وجوب و حرمت حکم ننموده و به اباحه ظاهری نیز ملتزم نشده اند؛ ۲.۵ - اباحه و تخییر عقلی در مقام عملعدهای در مقام عمل، به تخییر عقلی معتقد شده‌اند اما از نظر حکم، به اباحه فتوا داده اند. [۱]
کفایة الاصول، آخوندخراسانی، محمدکاظم بن حسین، ص۴۰۴.
در دوران امر بین محذورین در صورتی که ناشی از تعارض دو نص باشد، جای جریان اصل تخییر است ـ و آن پنج نظریه بالا در آن جاری نیست ـ و در صورتی که ناشی از فقدان نص یا اجمال نص باشد، آن پنج دیدگاه درباره آن جریان دارد. [۵]
شرح اصول فقه، محمدی، علی، ج۴، ص۱۳و۱۰۳.
[۶]
تحریر المعالم، مشکینی، علی، ص۲۰۴-۲۰۵.
[۱۲]
الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی، ایروانی، باقر، ج۳، ص۴۰۸-۴۱۱.
۳ - عناوین مرتبطدوران بین محذورین گاهی در موضوع واحد است و گاهی در موضوع متعدد و نیز گاهی در امور تعبدی است و گاهی در امور توصلی که هر کدام حکمی جداگانه دارد. دوران بین محذورین تعبدی دوران بین محذورین توصلی دوران بین محذورین در موضوع متعدد دوران بین محذورین در موضوع واحد ۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۴۷۷، برگرفته از مقاله «دوران بین محذورین». |